Flis Odrzański

Rzeki od początku cywilizacji stanowiły oś transportową dla rozmaitych towarów i usług. Najprostszą i najbardziej ergonomiczną formą transportu na rzece jest spław, zwany też flisem a niekiedy samowpływem. Dlatego historia flisactwa na Odrze jest starsza niż historia Polski, a przed rozwinięciem sieci drogowej i kolejowej, była to jedna z najważniejszych gałęzi gospodarki. Do najczęściej spławianych towarów należało zboże (transportowane na różnych typach statków) oraz drewno, wiązane w tratwy.

Przywilej księcia Henryka Brodatego nadany w 1211 roku klasztorowi cystersów w Lubiążu.

Jeszcze w latach 70. i 80. XIX wieku „kludzenie” drewna stanowiło jedno z najważniejszych źródeł dodatkowego dochodu dla najbiedniejszej ludności Śląska Opolskiego. Ostatni flisacy na Odrze – bracia Koszykowie mieszkający w Kup i Dobrzeniu Małym, wsiach opolskich, byli na spławie jeszcze w 1924 roku. Ostatecznie tratwy flisackie , galary i barki beznapędowe musiały ustąpić miejsca nowocześniejszym, szybszym i łatwiejszym w obsłudze zestawom holowanym (od pocz. XX wieku), czy barkom motorowym oraz zestawom pchanym (od lat 60. XX wieku).

Głównym okresem spławu była wiosna. Uzyskiwano w tym okresie najkorzystniejsze ceny zbóż z ubiegłorocznych zbiorów. Drugim okresem były miesiące wrzesień – listopad a więc po żniwach bieżącego roku. W 1879 r. ks. Adolf Hytrek napisał monografię o śląskiej kulturze ludowej. Opisał regularność spławu drewna na Śląsku:

Miasta będące portami początkowymi bardzo często bywały miejscem budowy statków rzecznych. Działo się tak dlatego, że w zasadzie nieopłacalnym był powrót jednostek pływających w górę rzek. Rozbierano je w porcie docelowym i sprzedawano odzyskane drewno jako surowiec wtórny. Bez względu na wielkość statku podstawowy napęd stanowiły wiosła, a od XI wieku również żagle, którymi posługiwano się chętnie, zwłaszcza w czasie rejsów w górę rzek.
Śluzy budowano nie tylko na jazach odrzańskich, ale także na żeglownych i spławnych dopływach Odry. Na utrzymanie śluzy pobierane było myto.

Flisactwem trudnili się ślązacy, którzy zwani byli „Wasserpolen” (wodni Polacy), o czym pisał m. in Oskar Kolberg:

Pod koniec XIX wieku. ks. Adolf Hytrek tak wyjaśniał znaczenie tego przezwiska:

Pieśni i wiersze flisackie

Flisakowa żona

W 1896 r. w czasopiśmie „Lud” ukazała się stara pieśń flisacka „Flisakowa żona” Jej muzyczną adaptację wykonał Marek Szurawski na płycie „Gnany wiatrem”:

Piosnka flisaka

Chłop z Dobrzenia Wielkiego na Opolszczyźnie Jan Mehl

Pieśń matackorzy z opolszczyzny

Jędra Koszyk, ok 1890 roku

Tradycje i obrzędy flisackie

Diabelska góra, czyli obrzędy frycowania – wyzwalania „fryców” na pełnoprawnych flisaków

Nowicjuszami zwano na Śląsku „Kajtkami”, a poza Śląskiem „Frycami”. Byli to chłopcy w wieku 14-15 lat. Kajtka golono na określonym miejscu rzeki cegłą, pasowano szablą, lub co było na Śląsku częstsze – wrzucano do Odry. Próba ta kończyła się zazwyczaj wykupem, stawianym przez „Kajtka” lub „Fryca” całej załodze. Na Odrze scenerią tego obrzędu najczęściej był km. 444 rzeki. . Miejsce to zwane było przez łodziarzy śląskich „diabelską górą”. Na tym odcinku rzeka gwałtownie skręca w prawo, co stwarza złudzenie wpływania do tunelu. Sternik informował o tym nowicjusza kilka kilometrów wcześniej i wydawał polecenie aby zawiesił latarnię by nie doszło do zderzenia z inną łodzią. Nowicjusz w tym miejscu musiał być ubrany w odświętny strój. Również praktykowany był zwyczaj wrzucenia do Odry kromki chleba.

Polowanie na Raselboki

Wierzenia i tradycje

Samo południe

Utrwalone było wśród flisaków wierzenie, że godzina 12.00 w południe jest godziną demonów, nabrało także znaczenia w folklorze wodniaków. Stąd powtarzany często, bez umiejętności racjonalnego wyjaśnienia, zakaz wypływania z portu w samo południe. Miało to wróżyć nieszczęście i pecha.

Wypływanie z portu

Barka nie powinna też nigdy wypływać z portu rufą, gdyż i to przynosi nieszczęście. Jeśli wyprowadzenie jej dziobem jest niemożliwe, wówczas trzeba się uciec do innych środków, aby zmylić demony. Trzeba w tym celu uczynić kilka kroków do przodu, a dopiero potem w tył. Nie wolno także marynarzom zazdrościć ich pracy na wodzie, bo i to może się obrócić przeciwko tej osobie, która jest zazdrosna.

Szacunek do rzeki

Do Odry nie wolno spluwać, gdyż można napluć Matce Boskiej w twarz. Odry nie wolno było zanieczyszczać moczem czy też pomyjami, gdyż człowiek to czyniący mógłby mieć ciężkie konanie. W Odrze nie wolno było myć koni, prać bielizny, gdyż mogło się to skończyć utonięciem.

Utopiec

Wśród opowieści „matackourzy” najwięcej jest podań o demonie wodnym, utopcu, który niszczył śluzy, jazy, wciągał ich w nurty rzeki, nękał różnymi złośliwymi psotami, np. rozwijał liny, przyjmował postać sternika i wydawał sprzeczne rozkazy. Wygodnie było wierzyć w utopca, gdyż każde własne uchybienie, przeoczenie czy błąd można było zrzucić na tego demona.

Wołanki – prowokanki

Flisacy płynęli w dół rzeki, a w górę, z powrotem, musieli tratwę ciągnąć hakami. Była to ciężka praca, wymagająca poważnego wysiłku.

Inne:

Opracowano na podstawie:

• Dorota Simonides, Teresa Smolińska Katedra Folklorystyki i Kulturoznawstwa, Uniwersytet Opolski RZEKA ODRA W FOLKLORZE ŚLĄSKIM
• Piotr Maliński Społeczno-kulturowa rola Flisu Odrzańskiego w perspektywie badań etnologicznych
• Janusz Zaremba- Odra w Polskiej literaturze i folklorze