Park Narodowy Doliny Dolnej Odry

Nowy Park Narodowy w Polsce po ponad 20 latach

Od 1 stycznia 2025 roku zacznie działać Park Narodowy Doliny Dolnej Odry (PNDDO) – pierwszy nowy park narodowy w Polsce od 2001 roku. To wydarzenie ma znaczenie nie tylko przyrodnicze, ale i symboliczne.

Po katastrofie ekologicznej na Odrze w 2022 roku, która doprowadziła do śmierci setek milionów organizmów wodnych, wzrosło społeczne i naukowe zrozumienie potrzeby systemowej ochrony rzek, czego wyrazem jest powołanie nowego parku.

Odra – rzeka przekształcona

Odra to druga co do długości rzeka Polski – jej bieg na terenie kraju liczy 854 km, a zlewnia obejmuje 118 tys. km², czyli prawie 1/3 powierzchni Polski. W XVIII wieku rozpoczęto wielkoskalowe prace regulacyjne – prostowano meandry, budowano wały i przekopywano koryto, w wyniku czego długość rzeki skrócono o ok. 160 km. W XX wieku nastąpił rozwój Odrzańskiej Drogi Wodnej, który zmienił Odrę w system kaskadowy. Obecnie skanalizowany jest ok 1/3 bieg rzeki: od Kędzierzyna Koźla do Malczyc, a współcześnie pojawiły się plany dalszej „kaskadyzacji” w postaci budowy śluzy Lubiąż i Ścinawa w celu rozwoju żeglugi. Odra jest też korytarzem migracyjnym dla ryb i ptaków, a jej dolina należy do najważniejszych korytarzy ekologicznych w Europie Środkowej.

Katastrofa 2022 roku – sygnał ostrzegawczy

Latem 2022 roku doszło do największej w historii Polski katastrofy ekologicznej rzeki. Zakłady przemysłowe, zrzucające zasolone wody, wraz z falą upałów i niskim poziomem rzeki stworzyły idealne warunki dla zakwitu złotej algi Prymnesium parvum.

Skutki były dramatyczne: masowe śnięcie ryb, śmierć 65 mln małży (spadek populacji rodzimej szczeżui pospolitej o 95%),czy utrata 147 mln ślimaków wodnych, głównie żyworodki rzecznej.

Katastrofa pokazała, że bez radykalnej zmiany podejścia rzeka może stracić zdolność regeneracji.

Kraina Międzyodrza

Obszar przyszłego parku, czyli Międzyodrze, powstał tam, gdzie w Widuchowej Odra dzieli się na dwa ramiona. Jest to ok. 6 tys. ha mozaiki kanałów, rozlewisk, starorzeczy i torfowisk fluwiogenicznych. To właśnie one działają jak naturalna gąbka: magazynują wodę w czasie wezbrań, a w okresach suszy uwalniają ją, stabilizując mikroklimat i chroniąc wody gruntowe. Po stronie niemieckiej już od 28 czerwca 1995 roku istnieje analogiczny Park Narodowy Dolnej Odry (Nationalpark Unteres Odertal). Dokumentacja projektowa parku powstała w 1991 roku, przy czym zakładała utworzenie parku narodowego po obu stronach granicy (autorami dokumentacji byli profesorowie Michael Succow i Mieczysław Jasnowski). Do zrealizowania tej koncepcji dojdzie po prawie 30 latach!

Obszar ten ma wielkie walory przyrodnicze. Flora to ponad 430 gatunków roślin, w tym chronione – salwinia pływająca (Salvinia natans), kotewka orzech wodny (Trapa natans), grzybieńczyk wodny (Nymphoides peltata). Ptaki to 220 gatunków, z czego 125 lęgowych. Gatunki kluczowe: bąk, rybitwa czarna, błotniak stawowy, podróżniczek, czajka. Pod względem geologicznym i hydrologicznym Międzyodrze pełni także funkcję polderu przeciwpowodziowego, chroniąc Szczecin i okolice przed powodzią.

Podobnie jak w przypadku Parku Narodowego „Ujście Warty” kształt Międzyodrza nie jest dziełem wyłącznie natury. Po wielkiej powodzi w 1736 roku Prusacy podjęli gigantyczne prace hydrotechniczne: przekopy, śluzy, wały. Celem było uregulowanie rzeki i przygotowanie terenów pod rolnictwo. W XIX wieku rozbudowano system kanałów, który przez dekady służył żegludze i gospodarce rolnej. Po 1945 roku zaniechano prac utrzymaniowych – infrastruktura popadła w ruinę, a przyroda zaczęła odzyskiwać teren. To właśnie ta niezamierzona „renaturyzacja” stworzyła dzisiejszy krajobraz.

Międzyodrze już dziś objęte jest ochroną w ramach Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Odry, rezerwatów przyrody i sieci Natura 2000. Nowy park narodowy będzie pełnił kilka kluczowych funkcji, spośród nich najważniejsze to ochrona bioróżnorodności, retencja wody – zwiększenie odporności regionu na susze i powodzie.

Dlaczego Park Narodowy?

Park Narodowy Doliny Dolnej Odry wypełnia lukę w sieci polskich parków narodowych – będzie jednym z niewielu o profilu rzecznym (obok Biebrzańskiego, Drawieńskiego i Ujścia Warty).

Powstanie Parku Narodowego Doliny Dolnej Odry to przełom w polskiej ochronie przyrody. Po ponad 20 latach przerwy Polska zyska park narodowy, który nie tylko zachowa jedną z najcenniejszych dolin rzecznych Europy, ale też stanie się modelem nowego podejścia do rzek: jako korytarzy ekologicznych, rezerwuarów wody i buforów klimatycznych.

Dolina Dolnej Odry, dzięki swoim walorom przyrodniczym i hydrologicznym, ma szansę odegrać kluczową rolę w budowaniu bezpieczeństwa wodnego i przyrodniczego kraju. To także pierwszy krok ku traktowaniu rzek nie jako „kanałów transportowych”, lecz jako strategicznych zasobów przyrodniczych.